Filozof niem.; 1869-79 prof. filologii klas. na uniw. w Bazylei. W filozofii Nietzsche'go i jej lit. formie (aforyzmów i przypowieści) znalazły odbicie zainteresowania muz. i wieloletnia przyjaźń, a później konflikt z R. Wagnerem; istotny wpływ wywarł na nią także A. Schopenhauer. Postulaty Nietzsche'go: filozofia jako "mądrość tragiczna", "przewartościowanie wszelkich wartości", usytuowanie się "poza dobrem i złem", przekroczenie historii przez ideę "wiecznego powrotu", ideał "nadczłowieka" powodowanego "wolą mocy" realizującą się w dążeniu do władzy i panowania oraz obwieszczenie "śmierci Boga" i krytyka chrześcijaństwa stały się w kulturze epoki modernizmu symbolami buntu przeciw filisterstwu kultury mieszczańskiej i obłudnej religijności. U źródeł dramatyzmu przenikającego "filozofię życia" Nietzsche'go tkwi przeżycie i próba rozwiązania dylematu dwoistości człowieka oraz kultury; człowieka — jako wolnego, spontanicznego twórcy i jako istoty zdeterminowanej biologicznie; kultury — jako autonomicznego wytworu ludzkich działań, rozrywanej przez przeciwstawne żywioły: dionizyjski — symbolizujący spontaniczność, twórczość, irracjonalność, wtopienie się indywiduum w świat, bliskość naturze i cielesności, sferze popędów; apoliński — symbolizujący harmonijność, umiarkowanie, kontemplacyjność, racjonalność, odrębność indywiduum wobec świata. Choroba oraz napięcie wynikające z buntu, skrajnie kryt. postawy wobec współczesności oraz wysiłku przezwyciężenia antynomii rozdzierających człowieka i kulturę, pozbawionych absolutnego, boskiego usankcjonowania, doprowadziły Nietzsche'go do obłędu. Wieloznaczna, wewnętrznie dram. twórczość Nietzsche'go inspirowała pisarzy modernist., patronowała tendencjom nihilistycznym, dekadenckim i pesymistycznym w literaturze i filozofii; w formie celowo zniekształconej (przez siostrę Nietzsche'go) została przywłaszczona przez ideologów nazizmu, a wreszcie znalazła swych interpretatorów i apologetów wśród XX-wiecznych egzystencjalistów (m.in. K. Jaspersa, M. Heideggera). Główne dzieła: Narodziny tragedii, czyli Hellenizm i pesymizm (1872, wyd. pol. 1907), Ludzkie, arcyludzkie (1878, wyd. pol. 1910), Wiedza radosna (1882, wyd. pol. 1907), Tako rzecze Zaratustra (1883-85, wyd. pol. 1906), Poza dobrem i złem (1886, wyd. pol. 1905), Zmierzch bożyszcz (1889, wyd. pol. 1906), Wola mocy (1901, wyd. pol. 1911). M. ŻELAZNY Koncepcja nihilizmu. Nietzsche a chrześcijaństwo, Toruń 1985; J. PIETRZAK Pozytywny program etyczny Fryderyka Nietzschego. Idea nadczłowieka, Warszawa 1989; Z. KUDEROWICZ Nietzsche, Warszawa 1990; G. DELEUZE Nietzsche i filozofia, Warszawa 1993; I. FRENZEL Nietzsche, Wrocław 1994. MNEP PWN 2000